تاریخچه صنعت چاپ در ایران و جهان

قبل از شروع

11 ام شهریور ماه روز ملی صنت چاپ در ایران است.

بگذارید همین اول کار یک تبریک به خودمان و تمام همکارانمان در عرصه چاپ و نشر ایران عرض کنیم و به امید بهتر شدن خود و کشور عزیزمان.

خیلی از ما کنجکاویم که این صنعت تعیین ‌کننده که سرنوشت انسان ها را یک بار برای همیشه تغییر داد چه پیشینه‌‌‌‌ای دارد؟ و الان در چه وضعیتی است و در آینده به کدام سو خواهد رفت؟ و آیا‌‌‌‌ اصلا می‌تواند مثل رقبای خارجی، خودش را با تحولات تکنولوژیک دنیای مدرن تطبیق دهد یا اینکه در موج تکنولوژی‌‌ها و ایده‌‌های جدید به تدریج از چرخه حذف‌‌‌‌ می‌شود و بازار را به رقبای خارجی واگذار‌‌‌‌ می‌کند؟

برای جواب دادن به این سوالات باید ابتدا باید به گذشته سفر کنیم و ببینیم اصلا چاپ در جهان و ایران چه پیشینه‌‌‌‌ و گذشته ای دارد.

 

---

---

پیشنهاد می‌کنیم برای درک بهتر این مقاله، مقالات زیر رو مطالعه کنید:

چاپ افست چیست؟

چاپ دیجیتال چیست؟

---

---

ریشه لغوی واژه چاپ

به احتمال زیاد کلمه چاپ از کلمه هندی چاپنا (chappn) ریشه دارد ولی افرادی هم عقیده دارند که از کلمه چاو که در گذشته نوعی پول در میان ایرانی ها بوده است گرفته شده است.

 

تاریخچه صنعت چاپ در جهان

درست است که از یوهانس گوتنبرگ به عنوان مخترع چاپ یاد می شود اما صنعت چاپ از قرن های پیشین در زندگی ما انسان ها وجود داشته است.

برای اثبات این جمله ما میتوانیم نقاشی انسان های اولیه که بر روی غار ها و دیوار ها می زدند اشاره کنیم.

تاریخچه صنعت چاپ در جهان به هزاران سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد.

یوهانس گوتنبرگ – ویکی پدیا

خیلی از ما یوهانس گوتنبرگ را به عنوان پدر صنعت چاپ می شناسیم اما باید بدانید که چاپ در کشور چین توسط سلسله تانگ ( بین قرون ۱ تا ۳ هجری ) ابداع شده است.

در حقیقت اهمیت کار یوهانس گوتنبرگ و دستگاه چاپ با سرُبی اش در این بود که فرایند کند و کم بازده چاپ را به‌ شدت سریع و کارآمد کرد و با این روش خدمت بزرگی به دنیا و بشریت کرد چرا الان دیگر نشر دانش و آگاهی بسیار آسان و گسترش فرهنگ و سواد اموزی سیر صعودی بی سابقه ای گرفته است.

بیست سال پس از دستگاه چاپ گوتنبرگ، صنعت چاپ در شهر های پاریس، ونیز و فلورانس رواج بی سابقه ای پیدا کرد و پس از تقریبا 300 سال، چاپ به روش لیتوگرافی یا همان چاپ سنگی اختراع شد.

قبل از اینکه صنعتی به نام چاپ وجود داشته باشد، کتاب ها و دست نوشته ها به صورت دستی (دست نویس) تکثیر می شدند. در امپراطوری های روم باستان، آتن (یونان) و … کتاب ها و دیگر نوشته ها را با دست می نوشتند و با این روش نسخه های جدیدی تولید می کردند.

آغاز صنعت چاپ در ایران و اولین کتاب چاپ شده در ایران

در ایران هم تاریخچۀ چاپ به صورت اولیه‌ اش به دوران حکومت هخامنشیان‌‌‌‌ می ‌رسد که بیشتر برای حک طرح ها بر روی مُهرهای این امپراتوری بزرگ به کار‌‌‌‌ می‌رفت.

این مُهرها بر روی احکام و فرمان‌‌های سلطنتی نقش‌‌‌‌ می‌بستند و به کار می رفت. اما چاپ به صورت مکانیزه برای اولین بار در زمان گیخاتوخان ( پنجمین پادشاه سلسله ایلخانان ) در ایران یعنی حدود قرن هفتم هجری به کار گرفته شد.

گیخاتوخان از دستگاهی ابتدایی که بر اساس پِرِس و حکاکی بر روی چرم کار‌‌‌‌ می‌کرد برای چاپ اسکناس ‌‌های پادشاهی ‌‌‌اش بهره برد.

ولی تاریخ تاسیس نخستین چاپخانه ایران را‌‌‌‌ می‌توان به دوران سلسله صفویه نسبت داد که کشیشان ارمنی در شهر اصفهان ادعیه و اذکار مسیحی را چاپ کردند.

اینطور که به نظر‌‌‌‌ می ‌رسد اولین کتابی که در ایران چاپ شد توسط ارمنیان به چاپ رسیده است، کتاب « ساغموس » یا زبور داوود باشد که تاریخ چاپ آن به سال ۱۶۳۸ میلادی بر‌‌‌‌ می‌گردد. این کتاب در ۵۷۲ صفحه و به خط ارمنی در جلفای اصفهان توسط کشیشان ارمنی به زیور طبع آراسته شد.

در یادداشت‌‌های این کتاب آمده است:

((1 سال و 5 ماه است که روز و شب بدون وقفه با کل اعضای حوزۀ علمیه به کار مشغولیم، برای اینکه نه از جایی دیده‌ایم و نه استادی داشته‌ایم )).

این نقل قول نشان‌‌‌‌ دهنده این است که صنعت چاپ از راه تجربه و آزمون خطا در ایران پا گرفت.

در سال 1196 شمسی (1818 میلادی) در تبریز، میرزا زین‌العابدین تبریزی اولین مطبعه تبریز را تاسیس کرد. با گذر زمان ماشین‌‌های چاپ سنگی هم راه خود را به صنعت چاپ ایران باز کردند و باعث افزایش کیفیت و بازدهی چاپخانه‌ها شدند.

و به این ترتیب بود که بازار نشر کتاب و مطبوعات رونق گرفت و سطح سواد و معلومات بیشتر شد.

با اینکه وقتی چاپ صنعتی به ایران وارد شد حدود ۴ قرن از اختراع ماشین چاپ توسط یوهانس گوتنبرگ گذشته بود اما به هر حال صنعت چاپ زندگی ایرانیان را متحول کرد، به طور خاص می‌توانیم تاثیر چاپ را در فضای فرهنگی دوران مشروطه مشاهده کنیم که جوانان و ادیبان نواندیش به اشاعۀ افکار و نظریات مدرن خود در باب جامعه، سیاست، قانون و دین پرداختند و‌‌‌‌ می‌توان گفت که صنعت چاپ نقش غیرقابل انکاری در تحول فرهنگی-اجتماعی ایران در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی داشته است.

اولین کتاب چاپ شده ایرانی

اولین کتاب چاپ شده ایران، در تبریز به چاپ رسید. نام این کتاب رساله جهادیه نام داشت، که بخاطر کوشش های میرزا زین العابدین تبریزی (پدر چاپ نیز شناخته می‌شود) به چاپ رسید.

چاپ عکس و تصاویر در چه دوره ای وارد ایران شد؟

صنعت چاپ تصاویر و عکس در ایران به دوره سلطنت محمد شاه برمیگردد.

برای مثال کتاب لیلی و مجنون یکی از کتاب های شناخته شده ای است که دارای 4 تصویر درون خود است.

کتاب بعدی، به سال 1264 برمیگردد کتابی به نام دیوان فضولی بغدادی که با 20 تصویر به چاپ رسیده است.

کتاب بعدی، کتاب روضه المجاهدین است که با تعداد 8 تصویر به چاپ رسید.

میرزا عبدالمطلب نقاش باشی اصفهانی، اولین کسی بود که بعد از سفر به فرنگ تصویری را یاد گرفت.

 

تحول صنعت چاپ کتاب در ایران

تحول عظیم در زمینه تکنولوژی صنعت چاپ کتاب، روزنامه و غیره از دوره حکومت عباس میرزای قاجار شروع شد و با جنگ ایران و شوروی سابق هم مصادف بود.

سال ۱۲۳۳ بود که زین العابدین تبریزی با حمایت عباس میرزا قاجار چاپخانه ای را در تبریز تاسیس و بنا کرد.

بر اساس مدارک موجود کتاب فتح نامه که نویسنده آن ابوالقاسم قائم مقام فراهانی است در این چاپخانه چاپ شده است.

کتاب فتح نامه به جنگ بین روس ها و ایران پرداخته است.

صنعت چاپ کتاب در زمان انقلاب اسلامی و پس از آن

در دهه ۱۳۵۰ ‌ برای‌ صنعت چاپ‌ ایران نقطه عطفی محسوب می شود. با ورود تجهیزات‌ جدید به صنعت چاپ‌، مثل‌ دستگاه‌ لاینوترون‌ پاسخی‌ برای نیازهای‌ روز افزون منابع‌ چاپی‌، به‌ ویژه‌ برای کتاب‌ های‌ درسی‌ مدارس‌ و دانشگاه‌ های آن زمان بود.

در جریان‌ انقلاب‌ اسلامی‌ در سال ۱۳۶۷ شمسی، چاپخانه‌ها‌ از مهم‌ ترین‌ و حساس‌ ترین‌ کانون‌ های‌ فعالیت‌ بر ضد حکومت‌ شهنشاهی پهلوی‌ تبدیل شده بودند. تا جایی پیش رفت که از سال ۱۳۵۷ تا سال ۱۳۵۹، بیش از ۳۵۰ عنوان روزنامه در ایران چاپ شد.

اما بعد از سال 1357 صنعت چاپ در ایران بنا به دلایل زیر رشد قابل توجهی داشت!

• گسترش‌ آموزش های‌ چاپ‌
• افزایش‌ عناوین‌ کتاب‌ ها و نشریه‌ ها
• واردات تجهیزات‌ و تکنولوژی های بروز و جدید چاپ به کشور‌، به‌ ویژه‌ استفاده‌ از کامپیوتر
• گسترش‌ نهضت‌ سواد آموزی در کشور‌
• برداشته‌ شدن‌ ممیزی‌
• گسترش‌ و تقویت‌ شدن صنف‌ چاپ‌ و صنف‌ های‌ وابسته‌ به آن
• توسعه دانشگاه‌ ها و آموزش های‌ عالی‌
• رشد و افزایش‌ سریع‌ نسل‌ جدید که نیاز به آموزش داشتند و نیاز به‌ چاپ‌ منابع‌ جدید
• به وجود آمدن نشریه‌ های‌ تخصصی‌ در زمینه چاپ